بلاها و سختی های زندگی
سوال:
نقش سختى ها و مشکلات در خودسازى انسان و تکامل او را تشریح کنید.
پاسخ:
علت و عوامل گوناگونى مى تواند سبب سختى شود؛ نظير گناهان يا توجه نكردن به مهارت هاى زندگى يا سوء مديريت شغلى و اقتصادى كه در اين صورت انسان بايد پاسخگو باشد اما در هر حال در صورتى كه در هنگام سختى ها صبر كند و برخورد صحيحى در حل مشكلات داشته باشد از پاداش آخرتى و رشد معنوى بهره مند خواهد شد. براى بررسى نقش مشكلات، در تكامل و خودسازى به موارد ذيل مى توان توجه نمود:
1. عامل رشد و حركت
انسان خودساخته و مؤمن، دنيا و رنج رهايش را بد نمى داند، بلكه به عكس رنج رها را عاملى براى تحّرك بشمار مى آورد؛ چرا كه اين ويژگى دنياست كه با سختى هايش و تغيير احوال و اوضاع، تجربه آدمى را زياد مى كند و به انسان آگاهى مى دهد.
سختى ها و شدايدى كه خداوند تبارك و تعالى در دنيا براى انسان پيش مى آورد و حتّى نعمت هايى هم كه در دنيا براى انسان به دست مى آيد؛ براى اين است كه استعدادهاى باطنى بروز كند و از قوه به فعليت برسد. همان گونه جسم انسان از كودكى تا جوانى با افت و خيز رشد مى كند و ورزشكاران با تمرينات سخت و سنگين نيرومند مى شوند روح انسان نيز در كوران حوادث و ناملايمات و مبارزه با وسوسه شيطان نيرومند مى شود و با جهاد نفس رشد مى كند. خداوند مى فرمايد:
«وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ»[1]؛ «و قطعا شما را به چيزى از [قبيلِ] ترس و گرسنگى، و كاهشى در اموال و جان ها و محصولات مى آزماييم؛ و مژده ده شكيبايان را».
بايد اين سختى ها پيش بيايد و در زمينه اين سختى هاست كه آن صبرها، مقاومت ها، پختگى ها، كمال ها براى انسان پيدا مى شود، آن وقت اين نويد و بشارت الهى شامل حال او مى شود.
2. پالايش گناهان
رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين خصوص فرموده اند: «لاَ يَزَالُ الْبَلَاءُ فِى الْمؤمِنِ وَ الْمؤمِنَِةِ فِى جَسَدِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ وَ مَا عَلَيْهِ مِنْ خَطِيئَة»[2]؛ «مصيبت و گرفتارى همواره گريبان مرد و زن مؤمن را مى گيرد و آنها در مال و يا بدن خود نقصان مشاهده مى كنند و يا فرزندان خود را از دست مى دهند و اينها براى اين است كه هر گاه در محضر پروردگار حاضر شدند گناهى نداشته باشند».
3. دورى از غفلت
انسان وقتى همواره خود را سلامتى ببيند ممكن است به مرور زمان از ولى نعمت و خالق خود غافل شود اما يك تلنگور در زندگى همچون بيمارى وى را مجددا به ياد الهى مى اندازد در روايتى نقل شده كه حضرت موسى در گفتارى كه با خداوند داشت عرض كرد: خدايا دوست ندارم كه بيمار و ضعيف گردم و در عبادت من سستى پيدا گردد و هم دوست ندارم هميشه سالم باشم كه تو را فراموش كنم، بلكه دوست دارم گاهى بيمار شوم كه تو را ياد كنم و گاهى سالم شوم، و تو را شكرگذارم.[3]
4. شكر نعمت الهى
پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده اند: «نِعْمَتَانِ مَجْهُولَتَانِ الْأَمْنُ وَ الْعَافِيَة»[4]؛ «دو نعمت پوشيده و ناشناخته است، امنيت و عافيت». لذا وقتى انسان به واسطه مشكلى نعمتى همچون سلامتى را از دست داد قدر سلامتى را دانسته و شكرگزار نعمت هاى الهى خواهد شد.
5. استجابت دعا
اميرال مؤمنين عليه السلام از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه به سلمان فارسى فرمود: اى سلمان! براى تو در بيماريت سه خصلت است: تو در ياد خدا هستى و دعاى تو در آن حالت مستجاب است و بيمارى براى تو هيچ گناهى را باقى نمى گذارد مگر اينكه آن را از بين مى برد».[5]
6. امتحان و آزمايش
حضرت على عليه السلام فرمودند: «إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِيَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِيَاءِ كَرَامَة»[6]؛ «بلا و گرفتارى براى ستمگر ادب است، و براى مؤمن امتحان، و براى پيامبران درجه و براى اوليا كرامت مى باشد».
مشكلات وگرفتارى بندگان، از ابزارهايى است كه خداوندمتعال براى مشخص شدن بندگان صالح و غيرصالح به كار مى گيرد در قرآن كريم فرموده است:
«وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً»[7]؛ «ما شما را به وسيله بدى ها و خوبى ها امتحان مى كنيم».
7. كسب ثواب و پاداش الهى
شخص گرفتار با تحمل مشكلات پاداش هاى عظيم الهى را كسب مى نمايد رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده اند: بلاى بزرگ به اجر بزرگ پاداش داده مى شود، و هرگاه خدا بنده اى را دوست بدارد، او را به بلاى بزرگ گرفتار مى سازد، پس هر كه به بلا راضى شود خدا از او راضى است. و هر كه به بلا راضى نشود خدا از او راضى نمى شود.[8]
امام صادق عليه السلام فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيَتَعَاهَدُ الْمُؤمِنَ بِالْبَلاَءِ إِمَّا بِمَرَضٍ فِى جَسَدِهِ أَوْ بِمُصِيبَةٍ فِى أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ مُصِيبَةٍ مِنْ مَصَائِبِ الدُّنْيَا لِيَأْجُرَهُ عَلَيْهَا»[9]؛ «خداوند متعال مؤمن را به مصيبت و بلاء گرفتار مى كند و او را به بيمارى در بدن مبتلا مى سازد و يا در مصيبت اهل و فرزند قرار مى دهد و يا يكى از مصيبت هاى دنيا را متوجه او مى كند تا او را پاداش دهد».
8. مانع از طغيان
يكى از خطراتى كه همواره انسان ها را در مسير خودسازى و تكامل تهديد مى نمايد خطر طغيان است و اين خطر زمانى متوجه انسان ها مى گردد كه در خود احساس بى نيازى نمايند همانگونه كه خداوند متعال فرمود:
«كَلاَّ إِنَّ الاْءِنْسانَ لَيَطْغى. أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»[10]؛ «چنين نيست (كه شما مى پنداريد) به يقين انسان طغيان مى كند. از اينكه خود را بى نياز ببيند».
در جاى ديگر خداوند متعال فرموده:
«وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبيرٌ بَصيرٌ»[11]؛ «هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مى كنند؛ از اين رو به مقدارى كه مى خواهد (و مصلحت مى داند) نازل مى كند، كه نسبت به بندگانش آگاه و بيناست».
اما با دچار شدن انسان ها به مشكلات مجددا وابستگى خود را به خداوند متعال درك نموده و همين امر مانع از طغيان آنها مى گردد.
9. بازگشت به مسير حق
قرآن مى فرمايد:
«وَ ما أَرْسَلْنا فى قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ»[12]؛ «هيچ پيامبرى را به نقطه اى نفرستاديم مگر اين كه مردم آنجا را با سختى مواجه ساختيم تا تضرع كنند».
«وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنينَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ»[13]؛ «و به راستى قوم فرعون را به خشكسالى و كمى ميوه دچار آورد» نموديم تا متذكر شوند».
10. ارتقاء درجات
گاهى بلاها و حوادث تلخ زندگى براى دست يافتن به مقامات و درجات برتر و عالى است. چرا كه از مقامات افراد برجسته و اولياى خدا، صبر و پايدارى در مقابل مصائب و خشنود بودن به قضاى الهى است. اين خود موجب اعتلاى درجه آنان است.
از حضرت صادق عليه السلام سؤال شد: عزيزترين مردم در نظر خدا كيست؟ فرمود: «كسى كه به هنگام عطاء سپاسگزار باشد و به هنگام بلا و گرفتارى صبر و تحمل نمايد».[14]
در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام فرمودند: «إِنَّ فِى الْجَنَّةِ لَمَنْزِلَةً لاَ يَبْلُغُهَا الْعَبْدُ إِلاَّ بِبَلاَءٍ فِى جَسَدِه»[15]؛ «در بهشت مقامى هست كه هيچ كس به آن جايگاه نمى رسد مگر اينكه در بدن خود ناراحتى و گرفتارى داشته باشد».
11. تقويت عقل و ايمان
حضرت صادق عليه السلام فرموده است: ابتلا و گرفتارى هاى دنيوى براى مؤمن زينت است، و كرامت و عزّت است براى كسانى كه صاحبان تدبر و عقل باشند.[16] زيرا در مباشرت و مصاحبت با بلا هر گاه توأم با صبر و ثبات قدم صورت بگيرد: ارتباط ايمان و اعتقاد، محكم تر و قوى تر و پاك تر و نورانى تر و آلودگى ها و تيرگى هاى دل برطرف خواهد شد.
پی نوشت ها
__________________________
[1]. بقره 2، آيه 155.
[2]. بحارالأنوار، ج64، ص236.
[3]. ارشاد القلوب، ترجمه: سلگى، ج1، ص 122.
[4]. خصال، ج 1، ص 70 و 144.
[5]. صدوق، خصال، ج1، ص 170.
[6]. بحارالأنوار، ج 64، ص 235.
[7]. انبياء 21، آيه 35.
[8]. الكافى، ج2، ص 253.
[9]. بحارالأنوار، ج 64، ص 237.
[10]. علق 96، آيات 6 و7.
[11]. شورى 42، آيه 27.
[12]. اعراف 7، آيه 94.
[13]. اعراف 7، آيه 130.
[14]. بحارالانوار، ج2، ص 58.
[15]. بحارالأنوار، ج64، ص 237.
[16]. بحارالأنوار، ج64، ص 231.